ابوالحسن علی بن جولوغ سیستانی معروف به فرخی سیستانی از غلامان امیرخلف بانو آخرین امیر صفاری بود. علی بن جولوغ، از سر ناچاری شعری در قالب قصیده سرود و آن را « با کاروان حله» نام نهاد؛ و شعر را به عمید اسعد چغانی وزیر امیر صفاری تقدیم کرد. معروف است که روز بعد علی بن جولوغ قصیده‌ای به نام «داغگاه» ساخت و آن را برای امیر صفاری خواند. امیر صفاری، چهل کره اسب را به علی بن جولوغ هدیه کرد و او را از نزدیکان دربارش قرار داد.

علی بن جولوغ نیز با تخلص فرخی در دربار صفاریان، چغانیان و غزنویان شعر می‌گفت. محمود غزنوی او را به ملک الشعرایی دربار منصوب کرد. پس از مرگ محمود در سال ۴۲۱ هجری قمری، فرخی به دربار سلطان مسعود غزنوی روی آورد و تا پایان عمر به ستایش این امیر غزنوی مشغول بود.

روایت شده‌است که فرخی علاوه بر شاعری آوازی خوش داشت و در نواختن بربط مهارت داشت. دیوان شعر فرخی شامل بیش از چند هزار بیت است که در قالب‌های قصیده، غزل، قطعه، رباعی، ترکیب‌بند، و ترجیع‌بند سروده شده‌است.

از آن جا که بیشتر قصاید فرخی در دربار غزنویان سروده شده است؛ ستایشگری و وصف در آن بسیار زیاد است؛ هر چند در میان شعرهای فرخی اشعاری نیز هستند که نکات آموزنده اخلاقی را در بر دارند. فرخی در سال ۴۲۹ هجری قمری در سنین جوانی در غزنه درگذشت.

چند نمونه از اشعار فرخی سیستانی در ادامه مطلب

محمّد بن وصيف سجستانى

بنابر اتفاق نظر اكثر مورخين و ثبت و تاييد تاريخ كهن ادب ايران، اولين شعر مكتوب فارسى را محمّد بن وصيف سجستانى در نيمه اوّل قرن سوم هجرى قمرى سرود. آن‏گاه كه يعقوب ليث صفارى امير و كشور گشاى بزرگ ايران با در دست داشتن فرمان حكومت سيستان، كابل، كرمان، خراسان، پيروزمندانه به زرنج ـ پايتخت سيستان ـ بازگشت، شعرا بر طبق رسم، او را فراوان شعر گفتند و در آن روزگار چون نامه پارسى كس ننوشته بود، وى را به زبان عربى ستايش مى‏كردند، يعقوب بر آشفت و گفت: چرا سخنى بايد گفت كه من ندانم، بنابراين محمّد بن وصيف سجستانى كه دبير رسايل او بود و ادب نيكو مى‏دانست اوّل شعر فارسى در عجم را با اين مطلع سرود:

اى اميرى كه اميران جهان خاصّه و عام         بنده و چاكر ومولاى و سگ بند و غلام

و براى اولين بار سرايش شعر فارسى را به رسميت بخشيد و از اين رو از آن زمان تاكنون به عنوان پايه‏گذار شعر فارسى درى شناخته شده است. حال اگر بپذيريم كه سرايش شعر پارسى بوسيله وصيف سجستانى سبب شد تا زمينه گسترش ادب فارسى فراهم آيد بايد پذيرفت كه اوّلين شاعر سجستانى سهم بزرگى را در ادبيات به خود اختصاص داده است. الهام‏گيرى شاعر از آيات، روايات و احاديث قرآنى مشهور است:

بخواندى تو اميرا به يقين               با قليل الفئه كت داد در آن لشكر كام

احولى سيستانى

وى سيستانى بوده، مهاجرت او را به هند در سال 1024 روايت نموده‏اند، ملا عبدالنبى فخر الزمانى قزوينى مؤلف (تذكره ميخانه‏ها) كه به سال 1026 هجرى در شهر دلپذير كشمير احولى را در سن پنجاه سالگى ديدار كرده است در ذيل ذكر نامش مى‏نويسد: (مولد اين مداح خاندان مصطفى(ص) و ماوى اين ستاينده دودمان آل عبا از ولايت نيمروز است و در آن ديار به سن رشد و تميز رسيده است).

استاد احمد گلچين معانى در كتاب (كاروان هند) احولى را تخلص شاعر مى‏شناسد و مى‏گويد احولى سيستانى بعداً به بسمل تغيير تخلّص داد.

اديب و سخن شناس است، پدرش نيز شعر مى‏سرود. او حدى ديوانش را تا سال 1024 بالغ بر پنج هزار بيت مى‏شمارد او در سال 1031 هجرى به سيستان بازگشته امّا در مورد سال وفات او در هيچ يك از تذكره‏ها سخن نرفته است. از اشعار

اين شاعر خوش قريحه است.

ساقى بده آن باده كه غارتگر هوشست    چون عشق كليد در دلهاى خموشت

آن آتش گلفام كه در چشم صراحى    چون خون به دل اهل محبت همه جوشست

يا:

به صورت هر كه دلشاد است محزونست در معنى    لب هر گل كه مى‏خندد دلش خونست در معنى

نگويم بى‏وفا گل را كه مى‏رنجد دل بلبل             شكست حسن ليلى، خبث مجنونست در معنى